El-Kâfi (Arapça: الکافی), Şia’nın hadis kaynak kitaplarından ve Kutub-u Erbaa’nın en önemli ve güvenilir kaynak kitaplarından biridir. Kâfi kitabı, Sıkatu’l İslam Kuleyni diye meşhur olan Muhammed bin Yakup bin İshak tarafından yazılmıştır. Kendisi İslam âlimlerince güçlü ve sağlam ifadelerle övülmüştür. Bu kitap, İslam âlimlerinin başvurduğu kaynak kitaplardan olup: usul, füruu ve ravza bölümlerinden oluştur. Kitaptaki hadisler Kur’an’la uyum içinde ve icmaya muvafık hadislerden seçilmiştir.
"el-Kâfi" son derece ünlüdür. Fıkıh ehli bu esere kesinlikle bigâne kalamamışlardır. Hadis aktarıcıları bu eserin içerdiği değerli bilgileri açıklığa kavuşturmak için kesintisiz bir çaba içindedirler. Bu eserin nurlarıyla aydınlanmanın gayretini taşıyorlar. Bu eser, nübüvvet haberlerinin ravilerinin destekçisi, Âl-i Muhammed ilminin koruyucusu, Ehlibeyt şeriatının taşıyıcısı, Ehlibeyt haberlerini nakleden zatların başvuru kaynağıdır. Ulema bu eserden fetvalar çıkarmaktan bir an bile geri durmaz. Hükümler çıkarılırken güvenilmeye değer bir kaynaktır. Kuşaktan kuşağa miras kalmaya değerdir. Devamlı surette üzerinde çalışılıp etüt edilmeye layıktır. Güzel haberlerinin, söz cevherlerinin ve muhteşem hükümlerinin özenle korunmasına değerdir.
Şeyh Kuleyni, mutahhar İmamlar (a.s), İmamların ashapları, İmam Mehdi’nin (a.s) dört naibi ve ayrıca Usul-u Erbaa Mie’ye (Dört Yüz Asıl) kitaplarına ulaşma imkânına sahip olduğundan bu kitabın rivayetlerini en az vasıta ile kaydetmeyi başarmıştır. Hadislerin naklinde gösterdiği ciddi tutum, kitabındaki tüm hadislerin sahih olduğu kanaatini bazılarında oluşturmuştur.
Müellif Hakkında
Gaybeti Suğra döneminde yaşamış Şia’nın büyüklerinden, şeyhlerin şeyhi Sıkatu’l İslam Muhammed bin İshak Kuleyni Razi, üçüncü ve dördüncü yüzyılın en büyük Şii muhaddislerinden biri olarak bilinmektedir.
Yüce Allah, bu kitabı yirmi senede yazmasını müyesser kıldı. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki Şiî Müslümanlar, kendileri için dinin her alanında yeterli (Kâfi) gelecek bir kitap yazmasını istiyorlardı. Çünkü Kuleynî, görüş alışverişinde bulunacağı, müzakere edeceği, ilmine güvenilen zatla görüşüyordu. Bazı âlimler, Kuleynî'nin el-Kâfi'yi Kaim’e (Hz. Mehdi’ye) arz ettiği ve İmam'ın da bu eserin güzel olduğunu belirttiği ve: «Şia'mız için kâfidir.» dediği inancındadırlar.
Kuleynî, Ehlibeyt İmamlarıyla görüşmüş hadis ricalinden ve muhaddislerden rivayet etmiştir. Bu bakımdan eseri, İmam Bakır (a.s) ile İmam Sadık’ın (a.s) rivayetlerinin bir hülasası, onların sünnetlerinin bir membaı konumundadır. Zamanının önde gelen üstatları, rivayet ettikleri hadisleri ona okuyor, ondan hadis rivayet ediyor ve dinleyerek, icazetini alarak rahle-i tedrisinden geçiyorlardı.
Kâfi İsminin Konulması
Kitaba “Kafi” isminin konulması hakkında iki görüş ileri sürülmüştür:
# Kuleyni’nin ‘Taharet’ kitabında yazdığı şu söze dayandırılmaktadır: “Bu kitap, tüm dini ilimler için kâfidir/yeterlidir.”(1)
# Kitabın adı, İmam Mehdi’nin bir sözüne dayandırılmaktadır. Kâfi kitabı İmam Mehdi’ye sunulduktan sonra, İmam Mehdi (a.s) kitabı överek “Bu kitap, bizim Şiilerimiz için kâfidir” dediği rivayet edilmiştir.(2)
Âlimlerin Perspektifinde Kâfi
Şeyh Müfid: "el-Kâfi kitabı içinde çokça faydaları olan Şiî kitapların en üstünü ve en faydalısıdır."(3)
Şehidi Evvel: “Hadis alanında İmamiyye mezhebi el-Kâfi'nin bir benzerini yazabilmiş değildir..."(4)
Muhammed Taki Meclisi: Kâfi kitabı, tüm usul kitaplarından daha kapsayıcı ve derli topludur ve Fırkayı Naciyenin (Şia İmamiye) en üstün ve büyük kitabıdır.”(5)
Ağa Bozorg Tahrani: Kâfi kitabı, Ehlibeytten hadis nakletmede onun gibisi yazılmamıştır.”(6)
Esterabadi, âlimlerden ve kendi üstatlarından şöyle nakletmektedir: “Kâfi kitabının ayarında veya ona yakın bir kitap İslam dünyasında yazılmamıştır.”(7)
Ayetullah Hoi, üstadı Naini’den şöyle nakletmektedir: “Kafi’nin rivayet senetleri hakkında münakaşa etmek, aciz ve güçsüzlerin hile ve oyunudur.”(8)
Faziletli bir zat, bu değerli eser hakkında şu övgü dolu sözleri söylemiştir: Ehli sünnet arasında buna benzer bir hadis kitabı bulunmaz. Hadisle ilgili her alanda el-Kâfi gibisi yoktur. Bu eser ilâhî ilimlerin tümünü kapsamaktadır. Hatta bu eserin metin ve senet zinciri bakımından Ehli Sünnet'in altı sahih hadis kitabından fazlası vardır, eksiği yoktur.
Kitabın Yazılma Amacı
Kuleyni, kitabın önsüzünde belirttiği gibi kendisi bu kitabı bir din kardeşinin kendisinden istekte bulunması üzerine yazmıştır:
:“ Şimdi... Ey Kardeşim! "Günümüz insanlarının cehalet üzere elbirliği etmelerinden, cehalet üzere dayanışmalarından ve cehalete giden yolları onarmaları hususunda yardımlaşmalarından, ilimden ve ilim ehlinden fersah fersah uzak düşmelerinden; onların yüzünden ilmin büsbütün zayıf düşmesinden, bilgi kaynaklarıyla insanlar arasındaki bağların kopmasından, zamane insanlarının cehalete yaslanmasından memnun olup ilmi ve ilim ehlini zayi etmelerinden" şikâyet etmeni anlıyorum. Soruyorsun ki:
"İnsanların dine girdikten, dinin bütün prensiplerini yüzeysel olarak benimsedikten, dinsel prensipleri kabule dayalı bir toplumsal hayat sürdürmeye karar verdikten sonra tamamen cehalet üzere varlıklarını sürdürmeleri, bir bilgi olmaksızın sadece atalarını, önceki kuşakları ve büyükleri taklit ederek her meselede sadece kendi akıllarına dayanarak dini yaşamaları mümkün müdür?"… Yanımda her şeye yeten 'kâfi' bir kitabın olmasını istiyorum. Bu kitapta dini ilimlerin bütün dalları yer almalı. Öyle ki dini öğrenmek isteyen bir kimseye bu kitap yeterli gelmelidir. Doğruyu bulmak isteyen, bu kitaba başvurmalıdır. Dini öğrenmek… dini yaşamak isteyen kimse bu kitapta aradığını bulmalı, böylece Allah Azze ve Celle'nin farzları ve Peygamberinin sünneti eksiksiz olarak yerine getirilmelidir."
Şunu da ekliyorsun: "Eğer böyle bir kitap olursa Allah-u Teâlâ’nın yardımı ve başarılı kılmasıyla kardeşlerimizin ve yolumuzun takipçilerinin imdadına yetişeceğini, onları doğruya ileteceğini umuyorum." … Allah -Ona hamd olsun ki- isteğini telif etmemi müyesser kıldı. Kitabımın senin kastettiğin özelliklere sahip olmasını umuyorum.”(9)
Kitabın Yazım Metodu
Şeyh Kuleyni, kitabın mukaddimesinde de belirttiği gibi Kur’an’la örtüşen ve muhalefet etmeyen ve ayrıca icmayla uyum içinde olan hadisleri kitabında zikretmiştir. Mutaarız iki rivayet arasında kararsız kaldığında ise kendisine göre hangisi daha sahihse onu seçmiştir.(10)
Kitabın İmtiyaz ve Özellikleri
Kuleyni, kitabı telif ederken Usul-u Erbaa Mie’den (İmamların ashabı tarafından yazılan dört yüz asıl) yararlanmış, İmamların yaşayan ashapları ile veya ashaplarıyla görüşen kişilerle bizzat görüşmesi gibi nedenler hadisleri naklederken en az vasıta ile nakletmesine neden olmuştur. İmam Mehdi’nin (a.f) dört naibiyle görüşerek hadislerin doğruluk ve yanlışlıklarını anlayabilmiştir.(11) Kitabın düzen ve tertibi de bir diğer özelliğidir. Kitapta bulunan düzen, rivayetlerin kategorilere ayrılması, rivayetlerin sayısı, hadis senetlerinin tamamının zikredilmesi, inanç, fıkıh, ahlak, içtima… gibi farklı konulardaki kapsayıcılığ kitabın kendisine has özelliklerindendir. Şeyh Kuleyni, ayrıntılı, sahih ve açık hadisleri kitap baplarının başında zikretmiş mücmel ve müphem hadisleri ise daha sonra getirmiştir.(12)
Kâfi’nin önemini artıran bir çok ayrıcalıklı özelliği vardır. En önemlisi, değinildiği gibi bu eserin müellifi, Hz. Mehdi’nin (a.s) naipleri (sefirleri) zamanında hayattaydı. Seyyid İbn Tavus şöyle der: "Muhammed b. Yakub'un tasnifleri ve vekiller zamanındaki rivayetleri, vekiller tarafından onun naklettiklerinin tahkikine imkân veriyordu."
Çok azı müstesna, Kâfi'de yer alan hadislerin müellif ile masum imam arasındaki bütün ravi zinciri eksiksiz olarak zikredilir. Bazen rivayet zincirinin başı hazfedilebiliyor. Bunun nedeni, müellifin hiç bir aracı olmaksızın bizzat rivayetin kaynağından nakil yapması olabilir. Ya da kısa bir süre önce zikrettiği bir rivayete bağlamış olması da olabilir. Dolayısıyla rivayet zincirinin giriş kısmı yer almayan hadisin rivayet zinciri, tam aktarılan önceki hadis hükmündedir, demek istemiştir."
Kuleyni'nin yöntemi, hadisleri bölümlere ayırarak sahihlik ve açıklık derecelerine göre tertip etmektir. Bu yüzden bölümlerin sonlarındaki hadislerde bir parça müphemlik ve anlam itibariyle gizlilik söz konusudur.
Kâfi'nin bir özelliği birbiriyle çelişen rivayetlere yer vermemesi, bilâkis belirlediği başlığın kapsamına giren hadisleri almakla yetinmesidir. Bazen zikrettiği hadisi, başkalarına neden tercih ettiğine de işaret etmiştir."
Kitabın İçeriği
Kitap; usul, füruu ve ravza olmak üzere üç kısımda yer almıştır. Usul-u Kâfi, inançla ilgili hadislere, Füruu Kafi, fıkıh içerikli hadislere ve Ravza-ı Kafi ise tarih içerikli konulara yer vermiştir. Usul bölümünün kendisi dahi birkaç bölüme ayrılmaktadır. Bunlardan birisi de hüccet kitabıdır.
Kafi’nin Bapları
Kitabın müellifi kâfi kitabını üç bölüme ayırmıştır.
Usul-u Kâfi
Usul-u Kâfi, 8 kitaptan oluşmakta ve inançlarla ilgili hadisleri kapsamaktadır:
* Akıl ve Cehl kitabı
* İlmin fazileti kitabı
* Tevhit kitabı
* Hüccet kitabı
* İman ve Küfür kitabı
* Dua kitabı
* Kur’an’ın fazileti kitabı
* Aşire kitabı
Füruu Kâfi
Füruu kâfi, 26 kitaptan oluşmakta ve fıkıh içerikli hadisleri içermektedir.
* Taharet kitabı
* Hayız kitabı
* Cenazeler kitabı
* Salat (namaz) kitabı
* Zekât ve sadaka kitabı
* Oruç kitabı
* Hac kitabı
* Cihat kitabı
* Maiyşet kitabı
* Nikâh kitabı
* Akike kitabı
* Talak kitabı
* Itk, tedbir ve mukatebe kitabı
* Sayd (av) kitabı
* Zebaih kitabı
* Et’ime kitabı
* Eşrebe kitabı
* Ziynet, tecemmül ve mürüvvet kitabı
* Devacin kitabı
* Vasiyet kitabı
* Mevaris kitabı
* Hudud kitabı
* Diyat kitabı
* Şehadet kitabı
* Kaza ve ahkâm kitabı
* İman, nüzur ve kefaret kitabı
Ravzatu’l Kâfi
Ravzatu’l Kâfi, her hangi bir tertip güdülmeden farklı konulardaki hadisleri içermektedir. Her ne kadar bazıları Ravza kitabını Kâfi kitabının bir parçası saymasa da(13) Neccaşi ve Tusi, Ravza kitabını Kafi kitabının son kitabı olarak bilmektedir.(14)
* Kur’an-ı Kerim’in bazı ayetlerinin tefsir ve tevili
* Tahir İmamların (a.s) tavsiye ve nasihatleri
* Rüya ve çeşitleri
* Dertler ve dermanları
* Varlık aleminin yaratılma niteliği ve bazı sonuçları
* Bazı peygamberlerin tarihi
* Şia’nın fazileti ve vazifeleri
* Sadrı İslam’ın bazı tarihi konuları ve Müminlerin Emiri Hz. Ali’nin (a.s) hilafet dönemi
* İmam Mehdi’nin (a.s) sıfatı, huzuru ve ashabının özellikleri
* Bazı sahabe ve kişilerin hayatı
Hadislerin Sayısı ve İhtilaf Nedeni
Kafi’de yer alan hadislerin sayısını farklı rakamlarda zikretmişlerdir. Yusuf Bahrani, “Lu’lu ve’l Mercan” kitabında 16199, Doktor Hüseyin Ali Mahfuz, Kafi’nin mukaddimesinde 15176, Allame Meclisi 16121 ve Şeyh Abdurresul Gaffar gibi günümüz araştırmacılarından bazıları ise 15503 hadis olduğunu açıklamıştır. Farklı rakamların çıkma nedeni, hadisleri sayma yönteminin farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Şöyle ki bazıları iki senetli rivayetleri iki rivayet, bazıları ise bir rivayet saymıştır. Bazıları Mürsel hadisleri de bir hadis saymış, bazıları ise saymamıştır. Elbette bazen de bazı rivayetlerin bazı nüshalarda yer almaması da nadiren görülmektedir.(15)
Kafi’nin Şerhleri
Kafi kitabı daha ilk günden itibaren İslam alimleri ve muhaddislerin ilgisini çekmiştir. Dolayısıyla Kafi hakkında çok detaylı çalışmalar yapılmıştır. Ağa Bozorg Tahrani, “ez-Zaria” kitabında Kafi’ye yazılan 28 şerhin adını zikretmektedir. Bunlardan bazıları Usul-u Kafi’ye, bazıları kitabın tamamına bazıları ise bazı hadisleri şerh şeklindedir.(16)
* Camiu'l Ahadis ve'l- Akval, Kasım b. Muhammed b. Cevâd b. Vendî (ö. h. 1100)
* Durru'l Manzum Min Kelâmi'l-Masum, Ali b. Muhammed el-Amulî (ö. h. 1104)
* er-Revaşihu's Semaviyyeh fi Şerhi'l Ehadisi'l İmamiyye, Mir Damad (ö. 1040)
* eş-Şafi, Şeyh Halil b. Gazi el-Kazvinî (ö. h. 1089)
* Şerhu’l Mirza Rafi'uddin Muhammed en-Naimî (ö. h. 1082)
* Şerhu Molla Sadra Şirazî (ö. h. 1050). 12) el-Vafî, Feyz el-Kaşanî
* Şerhu Muhammed Emin el-Esterabadî el-Ahbarî (ö. h. 1036)
* Şerhu Molla Muhammed Salih el-Mazenderanî (ö. h. 1080)
* Keşfu'l Kâfi, Muhammed b. Muhammed el-İstahbanatî eş-Şirazî
* Mir'atu'l Ukul fi Şerhi Ahbari Âli'r-Resûl, Allâme Meclisi (ö. h. 1110)
* Hude'l Ukul fi Şerhi Ahadisi'1-Usul, Muhammed b. Abduali el-Kutayfî (13. y.y.)
****
Usul-u Kâfi
Usul-u Kâfi (Arapça: أصول الكافي), üç bölümden oluşan el-Kâfi hadis külliyatının birinci bölümüdür. Bu bölümde Şia’nın inanç ve itikadı, Şii (Ehlibeyt) İmamlarının yaşamı ve Müslümanların yaşamı hakkında hadisler yer almaktadır.
Usul-u Kâfi, Şia inançlarının en önemli tanınma membaı olarak defalarca el-Kâfi kitabından bağımsız olarak basılmış, sayısız tercüme ve şerhler yazılarak yayımlanmıştır.
Yazarı
Gaybeti Suğra döneminde yaşamış Şia’nın büyük âlimlerinden, Sıkatu’l İslam Muhammed bin İshak Kuleyni Razi (ö. K. 328), üçüncü ve dördüncü yüzyılın en büyük Şii alim ve muhaddislerinden biri olarak bilinmektedir.
Kitabın Tanımı
Usul-u Kâfi, üç bölümden oluşan el-Kâfi hadis külliyatının birinci bölümüdür. Bu bölümde Şia’nın inanç ve itikadı, Şii (Ehlibeyt) İmamlarının yaşamı ve Müslümanların yaşamı hakkında hadisler yer almaktadır. Hadis sayısı: 3785’tir.
Müellif, kitabın diğer iki bölümünde fıkıh ve ahlaki nasihatleri içeren hadisleri nakletmiştir.(1)
El-Kafi, Kutub-u Erbaa (Şia’nın dört ana kaynak kitabı) kitapları arasında inançla ilgili hadisleri naklettiğinden kitabın bu bölümü (Usul-u Kafi) her zaman Şiaların özel ilgisini çekmiş ve bu yüzden Kafi kitabından bağımsız olarak bu bölüm ayrıca yayınlanmıştır. Şia alimleri bu kitaba çeşitli şerhler yazmışlardır. Şerhlerin yanı sıra kitap çeşitli dillere tercüme edilerek basılmıştır.
Usul-u Kafi’nin Kitapları (Bapları)
Usul-u Kâfi, 8 bölümden (kitaptan) oluşmakta ve inançlarla ilgili hadisleri kapsamaktadır. Şeyh Kuleyni (r.a), bu bölümlere kitap adını vermiştir. Sekiz kitap şunlardan ibarettir:
Akıl ve Cehl kitabı;
İlmin fazileti kitabı; 22 baptan oluşmaktadır
Tevhit kitabı; 35 baptan oluşmaktadır
Hüccet kitabı; 130 baptan oluşmakta ve imametin gerekliliği, Şii İmamlarının isimleri, İmamların sıfatları, yaşam öyküleri ve imamların imamet delillerinin ispatı gibi konular yer almıştır.
İman ve Küfür kitabı; 209 baptan oluşmaktadır.
Dua kitabı; 60 baptan oluşmaktadır.
Kur’an’ın fazileti kitabı; 14 baptan oluşmaktadır.
Aşire kitabı; 29 baptan oluşmaktadır.
Şerhleri
Usul-u Kafi’ye şerh yazanlar iki kategoriye ayrılmaktadır; bir grup el-Kafi kitabının tamamına şerh yazmış ve böylelikle Usul-u Kafi’ye de şerh yazmışlardır. Bir grup ise yalnızca Usul-u Kafi’ye şerh yazmıştır. Usul-u Kafi’nin meşhur şerhleri şunlardan ibarettir:
* Direğşan Pertovi Ez Usul-u Kâfi: Seyyid Muhammed Hüseyni Hamedani’nin Farsça yazdığı bu şerh, Kum ilmiye yayın evi tarafından 6 cilt olarak basılmıştır.
* Şerh Usul-u Kâfi: Sadrettin Muhammed Şirazi (Molla Sadra) (ö. H. 1050) tarafından Arapça olarak yazılan bu eser, Müessese Mutalaat ve Tahkikat Ferhengi tarafından 3 cilt olarak basılmıştır.
* Şerhi el-Kafi: Molla Salih Mazenderani (ö. H. 1110) tarafından Usul ve Ravza’sı şerh edilen kitap Arapça yazılmıştır. El-Mektebetu’l İslami tarafından basılan eser 12 cilt olarak yayınlanmıştır.
* el-Zarietu ile Hafızi’ş Şeriat: Muhammed bin Muhammed Mümin Gilani tarafından Arapça yazılan bu eser, Daru’l Hadis tarafından 2 cilt olarak basılmıştır.
* el-Haşiyetu Ale Usuli’l Kafi: Molla Muhammed Emin Esterabadi tarafından yazılan bu eser, Daru’l Hadis tarafından basılmıştır.
* el-Haşiyetu Ale Usuli’l Kafi: Seyyid Ahmed bin Zeynel Abidin El-Alevi El-Amuli tarafından yazılmıştır.
* el-Haşiyetu Ale Usuli’l Kafi: Seyyid Bedrettin bin Ahmed el-Hüseyni el-Amuli tarafından yazılan bu eser, Daru’l Hadis tarafından basılmıştır.
Bu eserlerin dışında Usul-u Kafi’ye çok sayıda şerhler yazılmış, ancak bazıları tamamlanamamıştır. Tüm bu kitaplar “Kuleyni” adıyla basılan yazılımda mevcuttur.
Farsça Tercümeler
* Muhammed Bakır Kemrei tarafından tercüme edilen eser, el-Mektebetu’l İslamiye tarafından Tahran’da 4 cilt olarak basılmıştır.
* Muhammed Bakır Kemrei tarafından tercüme edilen bu eser, Kitapfuruşi İlmiye İslamiye tarafından 4 cilt olarak basılmıştır.
* Seyyid Cevad Mustafavi tarafından tercüme edilen bu eser, Kitapfuruşi İlmiye İslamiye tarafından 4 cilt olarak basılmıştır.
Dipnotlar
- Kazım Müdürşinaçi, Tarihi Hadis, s. 118.
Kaynaklar
* Müdürşinaçi, Kazım, Tarihi Hadis, Tahran, İntişar simet, ş. 1377.
ABNA.İR
-----------------------------------------------------
1. Kâfi, c. 1, s. 14 (Mukaddime).
2. Kuleyni ve Kâfi, s. 392.
3. El-İtikadatu’l İmamiye, s 70.
4. Kâfi, c. 1, s. 27.
5. Mir’atu’l Ukul, c. 1, s. 3.
6. Ez-Zaria, c. 17, s. 245.
7. El-Fevaidu’l Medine, s. 520.
8. Mu’cemu Ricali’l Hadis, c. 1, s. 99.
9. Kâfi, c. 1, s. 5.
10. Kâfi, c. 1, s. 8 ve 9.
11. Keşfu’l Muhibbe, s. 159.
12. Tercüme Usul-u Kâfi, c. 1, s. 10.
13. Riyazu’l Ulema, c. 2, s. 261.
14. Ricalu Neccaşi, s. 377; el-Fihrist, s. 210.
15. Kuleyni ve Kâfi, s. 401 ve 402.
16. Ez-Zaria, c. 13, s. 95- 99.