El-İstibsâr fî ma’htulife mine’l Ahbâr
El-İstibsâr fî ma’htulife mine’l Ahbâr (Arapça: الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار) kitabı, Ebu Cafer Muhammed bin Hasan Tusi (460/1067) tarafından yazılan Şia İmamiyye mezhebinin dört temel hadis külliyatından dördüncüsüdür.
Kitabın İçerik ve Muhtevası
Kitabın adından da anlaşılacağı üzere Şeyh Tusi bu eserinde farklı fıkıh içerikli hadisleri bir araya getirmeye çalışmıştır. Kitabın önsözünde de belirtildiği gibi kapsamlı kitap olan Tehzibu’l Ahkam kitabından sonra müelliften içinde karşılaştırma yapılacak yalnızca ihtilaflı ve çatışmalı hadislerin yer aldığı daha muhtasar bir eser yazması talebine binaen kitabı kaleme almıştır. Şeyh Tusi, bu eserinde araştırmacılara uygun kaynaklar vermeye çalıştığı gibi müptediler için de münasip yollar göstermeye çalışmıştır.[1] İstibsar kitabındaki sıralama da öteki kutub-u erbaa kitaplarında olduğu gibi fıkıh kitaplarındaki dizimle aynı özelliği taşımaktadır. Üç cilt olan eserin[2] ilk iki cildinde (birinci ve ikinci bölümde) (cihat hariç) ibadet konularına üçüncü ciltte (bölümde) ise “ukud, ikaat, ahkâm, hudut ve diyet gibi fıkıh içerikli konulara değinilmiştir. Müellif, İstibsar’da yer alan hadisleri bazılarında azalma veya çoğalma olmaması için bizzat kendisi seçmiştir. Şeyh Tusi’nin İstibsar kitabında verdiği istatistiğe göre kitapta yer alan hadis sayısı 5511’dir.[3] Oysa kitap titiz bir incelemeye tabi tutulduğunda içinde yer alan hadis sayısının 5558 olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu farklılık, hadislerin sayım yöntem farklılığından kaynaklanmaktadır.[4]
Hadislerin isnadı konusunda, müellif ilk önce hadisleri senetleri ile birlikte kaydedip açıklama metodunu uygulamış ve ilk iki cildinde buna riayet etmiştir, ancak son cildinde senetler muhtasar olarak yazılmış “Tehzibu’l Ahkâm” kitabı ve daha çok Şeyh Saduk’un (r.a) “Men la yahduruhu’l Fakih” kitabındaki yönteme dönerek kitabın sonunda rivayetlerin senetlerini vermiştir.[5]
Müellif genel olarak kabul ettiği hadisleri önce zikretmiş ve sonra karşıt hadisleri naklederek imkân ölçüsünde aralarında bir uyum ve cem etme yoluna gitmiştir.
Müellifin Telif Amacı
Bazı ulemalar ve Şeyh Tusi’nin öğrencileri içinde muteariz ve karşıt hadisleri inceleyecek, cem edecek, sahih ve zayıf hadisleri belirleyecek yolları açıklayan bir kitap telif etmesini istemiştir. Şeyh Tusi bu isteğe olumlu cevap vermiş ve bu kitabı telif etmiştir. Şeyh Tusi, bu kitapta ilk önce sahih ve güvenilir hadisleri zikretmiş ve ardından eksiksiz tüm karşıt hadislere değinerek aralarında gerekli incelemeleri yaptıktan sonra hadisleri cem etme yoluna gitmiştir.
Kitapta Uygulanan Metot
Şeyh Tusi, bu eserinde her bapla ilgili hadisleri bir yerde toplamış ve bunun yanı sıra rivayetlerin senet ve muhtevasını inceledikten sonra baplarda bulunan (görüntüde) hadisler arasındaki ihtilafları gidermek için kendi önerisini sunmuş veya diğer rivayetlere tercih edilen rivayetlerin özelliklerini belirtmiştir. Şeyh Tusi’nin hadislerin cem edilmesi ve aralarındaki zahiri ihtilafların giderilmesi konusundaki metodunun Şeyh Tusi fıkhında özel bir yeri vardır. Bilhassa bu, el-İsibsar kitabında çok yankısı olmuştur.
Bundan dolayı, bu kitabı sadece özel bir hadis kitabı olarak görmek ve fıkhi değerini görmezlikten gelmek doğru değildir. İstibsar kitabındaki sıralama da öteki kutub-u erbaa kitaplarında olduğu gibi fıkıh kitaplarındaki dizimle aynı özelliği taşımaktadır.
Her ne kadar Şeyh Tusi (r.a), İstibsar kitabında büyük ölçüde önceki kitabına –Tehzibu’l Ahkam- dayansa da İstibsar genel amacı itibarı ile hem kitabın kategorilere ayrılarak sınıflandırılması ve hem de hadislerin sıralama yöntemi açısından kendisine has bir özelliği vardır ve bağımsız bir eser olarak tanınmaktadır. İstibsar kitabının kendisine has ve bağımsız bir kitap olduğunu hem kendisi el-Fihrist kitabında[6] ve hem de çağdaşı olan Neccaşi[7] açıkça belirtmişlerdir.
Kitabın Özellikleri
Bu kitap kendi türünde benzersiz bir kitaptır ve muhalif rivayetleri bir araya getirip cem etmesi açısından ilk kitap olma özelliğini taşımaktadır.
İstibsar kitabının yüksek bir itibarının olmasının yanı sıra, güzel bir kapsayıcılığa da sahiptir. Seyyid İbn Tavus kitap hakkında şöyle demektedir: “Muhalif rivayetler konusunda kesinlikle İstibsar kitabına da değinmek gerekiyor.”
Her babın başında, ilk önce güvenilir veya kabul edilen hadislere değinilmiş ve sonra diğer hadislere yer verilmiştir.
Kitap tüm fıkıh konularını içermemektedir ve yalnızca muhalif hadislerin yer aldığı baplara işaret edilmiştir. Ancak kitabın tertibi sıralaması fıkıh kitaplarındaki sıralamayla aynıdır. Şöyle ki kitap taharetle başlamakta ve diyatla bitmektedir.
Kitabın Konumu
Bu kitap, Şia rivayet külliyatlarından biri olarak sayılmaktadır ve her müçtehit ve fakih şeri hükümleri istihraç ederken mutlaka bu kitaba da başvurmak zorundadır. İstibsar kitabı, Şia’nın dört temel eseri olan Şeyh Kuleyni’nin yazdığı “el-Kafi”, Şeyh Saduk’un yazdığı “Men La Yahduruhu’l Fakih” ve kendisinin yazdığı “Tehzibu’l Ahkam” kitabı ile aynı ayar ve konumdadır. İstibsar kitabının öneminden dolayı ismi her zaman fihrist kitaplarında geçmiş ve Şii ulema ve fakihler hadislerinden yararlanmışlardır.
Basım ve Neşri
Bu kitap, Daru’l İslamiye yayın evi tarafından Tahran’da 4 cilt olarak veziri boyunda şemsi 1390 yılında basılarak yayımlanmıştır.
Yine kitap, 3 cilt olarak hicri 1307 yılında Hindistan’ın Lucknow kentinde taş baskı olarak yayınlanmış ve hicri 1315 yılında Tahran’da basımı yenilenmiştir.
Hasan Musevi Horasani ve Muhammed Ahundi tarafından kitabın tahkiki bir çalışması yapılmış ve Necef’te 1375 yılında 4 cilt olarak basılmış ve defalarca yayımlanmıştır.
Eski Nüshaları
İstibsar’ın eski nüshaları hakkında ilk önce Ağa Bozorg Tahrani’nin[8] belirttiği eksik nüshalara değinmek gerekir. Necef’te bulunan Seyyid Hadi Kaşifu’l Gıta kütüphanesinde, Cafer bin Ali Meşhedi’nin hattıyla bir nüshası mevcuttur. Bu rapora göre, bu nüsha Şeyh Tusi’nin kendi el yazısından alınmadır. Bu nüsha hicri 573 yılında yazılmıştır.
Daha sonra Kum’daki Ayetullah Necefi Mer’aşi Kütüphanesinde bulunan sekizinci yüzyılda yazılmış nüshaya işaret etmek gerekir.[9]
Şerh ve Talikleri
İstibsar kitabına şerh, haşiye, talike yazılması onuncu yüzyıldan itibaren başlamıştır. Bunlardan en önemlileri şu şekildedir:
• Medariku’l Ahkam kitabının yazarı Muhammed bin Ali bin Hüseyin Amuli’nin (h. 1009)İstibsar’ın metni ile birlikte yazdığı haşiye. Kitabın nüshası mevcuttur.[10]
• Maalimu’d Din kitabının yazarı Hasan bin Zeynel Abidin Amuli’nin (h. 1011) yazdığı haşiyedir. Efendi, Riyadu’l Ulema kitabında bundan bahsetmiştir.[11]
• Minhecu’l Makal kitabının yazarı Mirza Muhammed Esterabadi’nin (h. 1028) yazdığı haşiyedir. Kitabın nüshaları Meşhed ve Necef’te görülmüştür.[12]
• Ebu Cafer Muhammed bin Hasan bin Zeynel Abidin Amuli’nin (h. 1030) yazdığı “İstiksau’l İ’tibar” şerhidir. Ağa Bozorg Tahrani buna ait birkaç nüshadan bahsetmiştir.[13]
• Kemalattin (veya Nizamettin) Ahmed bin Zeynel Abidin Amuli’nin yazmış olduğu “Minhacu’l Ahbar” şerhi.[14]
• Molla Muhammed Emin Esterabadi’nin (h. 1036) yazdığı şerh.[15]
• Mir Damad diye bilinen Mir Muhammed Bakır Esterabadi’nin (h. 1040) yazdığı talike. Bazen de talike yerine şerh olduğu söylenmektedir. Kitabın nüshası Tahran Sipehsalar kütüphanesinde ve Dublin Chester Beatty’de mevcuttur.[16]
• Şeyh Bahai’nin öğrencisi Şeyh Abdullatif bin Ali bin Ahmed bin Ebu Cami Harisi’nin (h. 1050) yazdığı “Camiu’l Ahbar fi İzahi’l İstibsar” adlı şerhi.[17]
• Seyyid Nimetullah Cezairi’nin (h. 1112) yazdığı “Keşfu’l Esrar” adlı şerhi. Kitabın farklı nüshalarını Ağa Bozorg Tahrani göstermiştir.[18]
• Şehid Evvel lakaplı Muhammed bin Mekki’nin yazdığı “Nuketu’l İrşat” adlı şerhi.
• Seyyid Mirza Hasan bin Abdurresul Hüseyni Zenuzi’nin yazdığı Şerhi İstibsar kitabı.
• Allame Meclisi’nin damadı Emir Muhammed bin Emir Abdulvası Hatun Abadi’nin yazdığı Şerhi İstibsar.[19]
ABNA24.COM
--------------------------------------
Kaynakça
1. Tusi, c. 1, s. 2- 5.
2. Tusi, el-İstibsar, c. 4, s. 104, 304, 342, 343.
3. Tusi, el-İstibsar, c. 4, s. 342.
4. Bojnurdi, c. 8, s. 3296.
5. Hilli, c. 1, s. 276; Danışpejuh, c. 3, s. 1086- 1087.
6. Tusi, el-Fihrist c. 1, s. 240.
7. Neccaşi, c. 1, s. 403.
8. Ağa Bozorg Tahrani, c. 2, s. 14, 15.
9. Kitaphane-i Mer’aşi, hatlı nüsha, c. 4, s. 386- 387.
10. Ağa Bozorg Tahrani, c. 2, s. 16.
11. Efendi, c. 1, s. 232.
12. Fazıl Mahmud, c. 1, s. 219-220.
13. Ağa Bozorg Tahrani, c. 2, s. 30, 31.
14. Kitaphane-i Astanı Kudsi, Fihrist, c. 5, s. 182.
15. Ağa Bozorg Tahrani, c. 13, s. 83.
16. İbn Yusuf Şirazi, c. 1, s. 244; Ağa Bozorg Tahrani, c. 13, s. 83.
17. Ağa Bozorg Tahrani, c. 5, s. 37- 38.
18. Ağa Bozorg Tahrani, c. 18, s. 17.
19. Dairetu’l Maarif Bozorg İslami, istibsar maddesi.
Bibliyografi
• Ağa Bozorg Tahrani, ez-Zeria.
• İbn Yusuf Şirazi, Fihrist Kitabhane-i Medrese Ali Sipehsalar, Tahran.
• Efendi Abdullah, Riyadu’l Ulema, Ahmed Hüseyni’nin katkılarıyla, Kum.
• Dairetu’l Maarif Bozorg İslami.
• Danış Pejuh, Neşriye Kitaphane-i Merkezi Danışgahı Tahran.
• Tusi, el-İstibsar, Hasan Musevi Horasan, Necef.
• Tusi, el-Fihrist, Muhammed Sadık Bahru’l Ulum’un katkılarıyla, Necef.
• Hilli, Rical, Necef.
• Fazıl Mahmud, Fihrist Guherşad Kütüphanesi hatlı nüshalar, Meşhed.
• Kudsi Razevi Kütüphanesi, fihrist.
• Asifiye Kütüphanesi, hatlı.
• Mer’aşi Kütüphanesi, hatlı nüshalar.
• Neccaşi, er-Rical, Musa Şubeyri Zencani’nin katkılarıyla, Kum.